نووسینی سۆران حەمەڕەش
پێش ئەوەی کە بچمە ناوەرۆکی بابەتەکەوە دەبێت ئەوە بڵێم کە من ڕێز لە هەموو ئاینێک دەگرم بێ جیاوازی، جا ئەو ئاینە زەردەشتی، ئیسلام، کریستیان، بودی یان هەر ئاینێکی تر بێت و پێم وایە هەقە هەموو تاکێک مافی ئەوەی هەبێت ئەو ئاینە هەڵبژێرێت کە بۆی گونجاوە. ئاین بە درێژایی مێژوو بەشێکی گرنگی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بووە و هەتاوەکو ئەمڕۆش بەشێکی گرنگی ژیانیەتی، بۆیە ئازادی هەڵبژاردنی ئاینی گونجاو بۆ هەر تاکێک دەبێت هەمیشە مافێکی ئاسایی دەسەتەبەرکراوبێت، بەڵام کێشەی من وەک مێژوونوسێک کە لە بواری کوردناسیدا کار دەکەم، ئەوەیە کە پەیڕەوانی ئاینی زەردەشتی خەریکە ئاینێکی عەجەمی ڕەسەنمان بە کوردی پێ دەناسێنن و عەجەم بێ ئەوەی کە هیچ هەوڵی دابێت خەریکە پروپاگەندە بۆ فەرهەنگ و ئاڕاستەی پان ئیڕانیزمیان لە ناو کوردستاندا بۆ دەکەین و لە ئەنجامدا هەوڵێکی تر دەدەین بە ئاڕاستەی تێکدانی مێژوو و فەرهەنگی کوردی. واتە من کێشەم لەگەڵ ئاینی زەردەشتیدا نیە بەڵکو کێشەم لەگەڵ ئەوەدایە کە ئاینێکی ڕەسەنی عەجەمی بکرێتە ئاینی کوردی و ووردە ووردە پەرستەگەیان بە ناو شارەکانی کوردستاندا بە ناوی ئاینی کوردیەوە بڵاوبکرێتەوە.
بۆ ئاینی یارسانی (کاکەیی) و بۆ جەمخانەی پیرۆز بکەینەوە؟
پێش ئیسلام، زۆرینەی کورد پەیڕەوی ئاینی یارسانیان کردووە بەڵام لەژێر هەمان ناودا نەبووە. شانبەشانی ئاینی یارسانی ئاینی ئێزدی و کریستیان و جوو لە کوردستاندا هەبوون. ئاینی دروز و عەلەوی ئەمڕۆش هەر لە هەناوی ئاینی یارسانی دایکەوە هەڵقوڵاون. هەر موغی سەردەمی میدی بووە دواتر بوون بە پیر و بابەی یارسانی و دواتر لە قۆناغی کاریگەری ئاینی ئیسلامدا بوون بە شێخ و سەیدی یارسانی لە ناو کورداندا. ئاینی زەردەشتی لە ڕابردوودا لە کوردستان تەنها لەژێر کاریگەری دەسەڵاتی عەجەمدا لە شارە گەورەکاندا هەبووە بێ ئەوەی کە بتوانێت لە کوردستاندا بناغە دابنێت بەوەی کە خەڵکی زۆر دوای خۆی بخات. ئەو زانیاریانە بەرهەمی هەوڵی تەمەنمە و هەزاران بەڵگەنامەیان لە پشتەوەیە. بۆ من مێژووی کورد پیرۆزە بۆیە بە هیچ شێوەیەک زانیاریەک تەواو لێی دڵنیا نەبم بڵاوی ناکەمەوە.
ئاینی یارسان هەموو تێکستە دێرینەکانیان بە زمانی کوردیە. تێکستی ئاینی یارسانی لە نزیکی سەدەی هەشتەمی زاینیەوە هەیە بە زمانی کوردی کە دێرینتریان هی باڵوڵی ماهی (میدی) یە کە لە سەدەی هەشتەمی زاینیدا نووسراون. بەداخەوە کورد ئەم زاتە ناناسێت و لە ڕێگەی زمانی عەرەبیەوە دەیناسێت بۆیە پێی دەڵێت (بەهلول). زۆرینەی ئەو تێسکتانە بە زاراوەی گۆران (هەورامی) ن، ژمارەیەکی کەمیان سۆرانین و هەندێکی تریشیان کەڵهورین واتە تێکستی ئاینەکە بە زمانی کوردی و زاراوەی جیاوازی کوردی نووسراون. مرۆڤ ئەگەر تەنها سەیری ناوی پیاوە ئاینی و کەسایەتیە یارسانیەکان بکات ئەوا نەخشەی کوردستانی گەورە دەبینێتەوە جگە لەوەی کە وەک ئاینێکی ڕەسەنی کوردی ڕۆڵی ئافرەت لەو ئاینەدا بەشێوەیەکی ڕوون دەردەکەوێت. ئەمانەی خوارەوە کۆمەڵێک ناون کە نازناوەکانیان بنەچەی کەسەکان دەخاتە ڕوو و لە هەمان کاتدا کوردبوونی ناوەکان و ناوی شیرینی هەندێک لە ئافرەتەکانیش دەردەکەوێت:
پیر نەریمانی شاهۆیی، پیر ئەحمەدی گەنجەیی، نێرگز خانمی جاف، ئێل بەگی جاف، کاکە پیرەی دەرزیانی، پیر فەرەیدونی شیرازی، باوە (بابە) سەرهەنگی دەودان، پیر ڕاستگۆی قەرەداخی، پیر تەیاری خوراسانی، کاکە ڕدای لوڕستانی، باڵوڵی ماهی (میدی)، بابە لورەی لوڕستانی، لزا خانمی جاف، پیر ئەحمەدی کەرکوکی، دایە خەزانی سەرگەتی، بابە قەیسەری هەورامی، پیر فەتالیی سەحنەیی، پیر حوسەینی ئەستەمبوڵی، پیر نەڕەی باڵامۆیی، پیر حوسێنی کاشانی، یای حەبیبەی شارەزووری، پیر مالکی گۆران، خاتوون دایراکی ڕەزبار، پیر دانیاڵی داڵاهۆیی، پیر ئەلیاسی مۆریاسی، شاخۆشین، پیر شالیار، پیر جەعفەری کوردستانی، پیر تایەری ئەسپەهانی (ئەسفەهانی)، پیر عەبدولعەزیزی بەسرایی، پیر حاتەمی هەمەدانی، باوە یادگار، بابە تایەری هەمەدانی (شاعیر و پیرمەندی مەزنی کورد)، سان سەهاکی بەرزنجی، پیر خالقی ئەردەوێڵی، پیر خەلیلی موسڵی، پیر قانونی شامی، پیر کازمی گەنگاوەری….
ئەوە تەنها ناوی چەند کەسایەتیەک بوو بەڵام لە ڕاستیدا نازناوەکان لە لوڕستانەوە هەتاوەکو ئازەربایجان و خوراسان و ئەستەمبوڵ و موسڵ و شارەزوور و شام و تەنانەت بەسرە و بەغدادیش لە خۆی دەگرێت. کە نیشانی دەدات ئەم ئاینە لە ڕابردوودا چەند بە فراوانی لە شیرازەوە بۆ بەسرە و ئەستەمبوڵ و هەتاوکەو شام خەڵک سەر بەم ئاینە بوون. واتە کتێبی ئاینەکە کوردیە، مۆسیقای ئاینەکە کوردیە لە ناو خاکی کوردستاندایە و ئەمڕۆش هەر بە کپی لە خاکی کوردستاندا لە ژێر فشاردا دەیگوزەرێنێت. تەنانەت میوە پیرۆزەکەشیان میوەی کوردی هەنارە و ناوی پیرۆزیان داوە بە هەندێک چیا و دۆڵ و نزرگەی کوردستان وەک پیری شەوکێڵ، پیرە مەگرون، پیری سور، پیرمەسور…
لە بەرامبەردا ئاینی زەردەشتی ئاینی عەجەم بووە و ئەشکانیەکان لە ڕۆژەهەڵاتی ئێرانی ئەمڕۆوە لەگەڵ فراونبوونی دەسەڵاتیاندا هێناویانەتە کوردستان و کورد بە تەواوی بەرهەڵستی ئاینی زەردەشتی کردووە و هەرگیز ئەو ئاینە لە کوردستاندا نەیتوانیوە جێ پێی خۆی بە تەواوی بەهێز بکات. ژمارەیەکی زۆر کەمی کورد لە ڕابردوودا زەردەشتی بوون. بۆیە لەناو هەموو تێکستی زەردەشتیدا یەکجار ناوی کورد هێنراوە ئەویش وەک سەربازە پاڵەوانەکانی ئێران. کە ئەوە هیچ گومانێک ناهێڵێتەوە تێکستی ئاینەکە لەلایەن عەجەمەوە نووسراوە و کوردی وەک سەربازی خۆیان و بەشێک لە فراوانکردنی دەسەڵاتیان سەیریانکردووە، ئەمەی خوارەوە تەرجومە ئنگلیزیەکەیەتی:
It is concerning the displayed banners and very numerous army, which were the armed men, champions, and soldiers from the countries of Iran at Padashkhvargar — whom I told thee that they call both Kurd and Karman — it is declared that they will slay an excessive number, in companionship and under the same banner, for these countries of Iran.
واتە “ئەوە سەبارەت بە خستنەڕووی ئاڵاکان و سوپایەکی بێ شومارە، کە پیاوانی چەکدار و پاڵەوانەکان و سەربازەکانی سەر بە وڵاتی ئێران بوون لە پادەشخڤەرگەر.. من سەبارت ئەوان بە ئێوەم ووت کە هەردووکیان پێیان دەگووترێت کورد و کرمان .. ڕاگەیەنراوە کە ئەوان ژمارەیەکی مەزن سەردەبڕن لە کێبڕکێی پاڵەوانێتیدا و لەژێر سایەی هەمان ئاڵادا بۆ ئەم وڵاتانەی ئێران”
لە بەرامبەر ئەم ئاینە عەجەمیەدا کە کوردی وەک سەربازی خۆی بینیوە، ئاینی یارسانی، دڵ و ڕۆحی کوردیی لە خۆی گرتووە. نزیکی هەزار ساڵ لەمەوبەر سەرهەنگی دەودان بە ڕوونی و بە زمانی کوردی دەفەرموێت:
سەرهەنگ دەودان سەرهەنگ دەودان
ئەز کە ناممەن سەرهەنگ دەودان
چەنی ئێرمانان مەگێڵم هەردان
مەکۆشم بەرێ ئایین کوردان
ماناکەی دەبێتە “من کە سەرهەنگی دەودان- م و ناوم سەرهەنگی دەودان-ە، لەگەڵ مریدەکان و هاوەڵانی خۆما بە هەموو شوێن و هەردێکدا ئەسوڕێمەوە، کۆشینەکەشم بۆ ئاینی کوردانە”.
شاوەیس قولی کە لە نزیکی ساڵی ١٤٠٧ز لەدایکبووە، دەبینرێت کە ئەویش بە هەورامی و بە شانازیەکی زۆرەوە فەفەرموێت:
ئەسڵمەن جە کورد، ئەسڵمەن جە کورد
بابۆم کوردەنان، ئەسڵمەن جە کورد
من ئەو شێرەنان چەنی دەستەی گورد
سلسلەی سپای زەحاک کەردم ھورد
واتە “من بنەچەم کوردە و باوباپیرانم کوردە و لە ڕەگەزی کوردم، من ئەو شێرەم کە لەگەڵ کۆمەڵێکدا سوپای زوحاکمان وورد کرد”. کە ئەوە ئەوپەڕی دەربڕینی هەستی نەتەوەیی و شانازیە بە کورد بوونەوە.
واتە لە کاتێکدا کە ئاینی زەردەشتی، کوردی وەک سەربازی خۆی داناوە، ئاینی یارسانی، کورد خۆیەتی و خۆی دەدوێت و لە ناو دڵ و رۆحی کوردیەوە هەڵقوڵاوە. ئاینەکە تێسکتەکانی کوردیە، مۆسیقای کوردیە، مردن و ناشتن و ئاهەنگ و ژیانی کوردیە. جەمیان (کۆبوونەوەی ئاینی) بە کڵامی کوردی و بە تەموررەی پیرۆزی کوردیەوە بەڕێوە دەچێت تەنانەت زۆر جار لە جەمدا میوە پیرۆزکەش هەر هەناری کوردیە.
ئەمڕۆ لە وڵاتی ئێراندا تەنها لە ناو وڵاتی فارسدا ئاینی زەردەشتی ماوە و ئاینی یارسانی لە ناو کورد و ئەو نەتەوانەی لە ژێر کاریگەری کورد دان زیندووە. ئایا دەکرێت کورد بە یارسانی مابێت و کەچی یەک کورد بە زەردەشتی نەمابێت و تەنها فارس بە زەردەشتی مابێت و ئاینی زەردەشتی ئاینی ئێمەش بێت و یەک زەردەشتی کوردی ڕەسەن نەمابێت کەچی ئاینی یارسانی زیندوو نەکەینەوە و ئاینی زەردەشتی عەجەم زیندوو بکەینەوە و پێمان وابێت کە هەوڵ بۆ فەرهەنگی کوردی دەدەین؟
کارەکە وای لێهاتووە کە ئەوانەی لە کوردستاندا خەریکی بڵاوکردنەوەی ئاینی زەردەشتی عەجەمی ڕەسەنن، ماوەیەک لەمەوبەر خەریک بوو پیرەمەگرونی پیری یارسانی، کە گۆڕە پیرۆزەکەی ناوی داوە بە چیایەکی مەزنی ناوچەی سلێمانی، لێمان بکەنە زەردەشتی و عەجەمی و هێندەی تر خۆمان لێ نامۆ بکەن.
جا گلەییەکە بەشێکی دەکەوێتە سەر خوشک و برایانی یارسانیم و من بەوپەڕی خۆشەویستیەوە ئەو گلەییەیان لێ دەکەم. بە دڵنیایی ئاگادارم کە دەمێکە ئاینی یارسانی لە ژێر ترس و فشاردا بە نهێنی ئاینەکەی بەڕێوە بردووە بەڵام چیتر ناکرێت ئەم بێ دەنگی و بەنهێنی ڕاگرتنە بەردەوام بێت، لەبەر ئەوەی کە لەبەرژوەندی ئێوە/ئێمە و هەمووان نیە. ئاینی ئێزدی بە ئاشکرا ماوە و بە ئاشکرا پەیڕەوی دابونەریتی ئاینی خۆی دەکات، ناکرێت ئێوەش چیتر هێندە بێ دەنگ بن و بە شاراوەیی بمێننەوە. لە وڵاتێکی وەک ئێراندا خوشک و برا یارسانیەکانمان بە ئاسایی لە جەمخانەدا جەم بەڕێوە دەبەن و کڵامی شیرینی کوردی یارسانی دەچڕن، ناکرێت ئێوە هێندە بێ دەنگ بن کە نەوەیەک لە یارسانی وای لێهاتبێت نازانێت ئاینی یارسانی چیە؟ ئێوە ئەرکێکی گەورەتان لەسەر شانە لە ڕاگرتن و زیندووکردنەوەی ئاینەکەماندا. لەوانەیە نهێنی ڕاگرتنی ئاینەکە لە سەردەمێکدا لە بەرژوەندی بووبێت بەڵام چیتر ناکرێت ئێوە کە هەڵگری فەرهەنگی باو باپیرانمانن و گەورەترین شانازیتان تۆمار کردووە لە پاراستنی ئەو فەرهەنگە دێرینەدا، ئاوا خۆتان بێ دەنگ بکەن و نەتوانن لە شارێکی وەک هەولێر و سلێمانیدا گەورەترین جەمخانە دروست بکەن. من پێم وایە گەر هەڵمەتێک ڕابگەیەنرێت بۆ کۆکردنەوەی پارەی پێویست ئەوا هەزاران کەس ئامادەیە هاوکاری مادی بکات بۆ دروستکردنی جەمخانە لە شارێکی وەک هەولێر و سلێمانی وەک سەرەتا و دواتر لە هەموو شوێنێکی کوردستاندا جەمخانەی پیرۆزی کوردی یارسانی دابمەزرێنین.
زیاتر لە حەوت سەد ساڵ لەمەوبەر باوباپیرانی سوڵتان سەهاک لە هەمەدانی پایتەختی وڵاتی میدەوە کە هەڵگری مەشخەڵی میدی بوون، ڕوویان کردە بەرزنجە و جارێکی تر ڕۆحێکی نوێیان کردەوە بەناو ئاینی یارسانیدا و سوڵتانی مەزن ئاینەکەی جارێکی تر زیندوو کردەوە. ئێستا کاتی ئەوە هاتووە کە جارێکی تر یارسانیەکان (بە خۆمەوە) نەهێڵین ئاگری مەشخەڵە یارسانیەکەی سوڵتان سەهاکی بەرزنجی بکوژێتەوە، دەبێت جەمخانەکان لە هەموو کوردتساندا هەبن. سوڵتان سەهاکی مەزن دەفەرموێت:
عیسا باوەما، عیسا باوەما داود تۆ بزا عیسا باوەما
شێخ و بەرزنجە حاجی کاوەما چێگا ئاخر مۆر فەرزەن لاوەما
واتە بۆ سوڵتان سەهاک بەرزنجە لە جیاتی کەعبە و حەجی بووە و سوڵتانی مەزن حەج و کەعبەکەی بەرزنجە بووە. ئەو زاتەی کە ویستی حەج و کەعبەکەی لە کوردستاندا بێت، لە هەوراماندا گۆڕە پیرۆزەکەی وەک نزرگەیەکی پیرۆز ماوە. تۆ بڵێی ئەم زاتە مەزنە ئاگاداری فەرهەنگی کوردی نەبووبێت و هاتبێت ئاینی یارسانی بڵاوبکاتەوە و بە ئاینی کوردانی دانابێت بەڵام ئاگاداری ئاینی زەردەشتی نەبووبێت کە ئاینی عەجەمە؟
هەر سوچێکی ئاینی یارسانی دەگریت هەمووی بە فەرهەنگی کوردی تەنراوە. ئاینی یارسان کە بە زمانی کوردیە لەسەر خاکی کوردستان دروست بووە و ڕەگی بەناو قوڵایی مێژوودا درێژبووەتەوە و لە ناو کڵامەکانیدا مێژووی کورد و فەرهەنگی کوردی بە تەواوی لەیەک ئاڵاون و بوون بەیەک. بۆیە من تا لە ئاینی یارسان نەگەیشتم نەمزانی مید کێیە، هەتاوەکو لەو ئاینە نەگەیشم نەمزانی کورد کێیە؟ بەو جۆرە هەتاوەکو کورد لە ئاینی یارسانی نەگات و ڕێزی تەواوی لێ نەگرێت ئەوا هەرگیز ڕێز لە خۆی و لە فەرهەنگەکەی ناگرێت.
چیتر مایەی قبوڵکردن نیە ئاینی زەردەشتیی عەجەمی ڕەسەن ماف بەخۆی بدات بە ناوی ئاینی کوردیەوە کە هیچ پەیوەندی بە کوردەوە نیە پەرستگە دابمەزرێنێت کەچی ئاینی یارسانی کوردی سەرخاکی کوردستان ماف بەخۆی نەدات یەک جەمخانە دروست بکات کە بەبڕوای من ڕۆح و دڵی کوردانە لە ناو جەمخانەدا هەڵدەقوڵێت نەک پەرستگەی زەردەشتی بنەچە عەجەمی.
بەداخەوە بە یارسانی لەدایکنەبووم بەڵام لەوانەیە هیچ زیادڕەوی نەبێت کە بڵێم لە هەندێک یارسانیەکان زیاتر بە دڵ و ڕۆح یارسانیم و زۆر جار کە کڵامە پیرۆزەکان خوێنمەوە لە ناویاندا بە تەواوی بزر دەبم و باوباپیرانم بە جلی کوردی و فەقێیانەوە لە کاتی نووسینی کڵامەکاندا دەبینم و هەست بە تەپەی دڵ و خەم و ترس و خۆشیان دەکەم. هێندە لە ئاینی یارسانیدا ژیاوم و تێیدا بزر بووم، هەر لەوێدا خۆم دۆزیوەتەوە و خۆم ناسیوە. بۆیە وەک پاراستنی ژیانی خۆم خەمی مانەوە و پاراستنی ئەم ئاینە پیرۆزە کوردیەمە کە دڵ و ڕۆحێکی دێرینی کوردیی ڕەسەن لە ناو جەستەیدا لێ دەدات کەچی لەبەرچاوماندا داپۆشراوە و نایبینین و خۆمان سەرقاڵی شتی تری بێگانە بە کورد کردووە. بۆیە بۆ من کزبوونی ئاینی یارسانی کزبوونی ڕۆح و دڵی کوردیە و کورد بێ ئەو ئاینە لاشەیەکی بێ ڕۆح و گیانە و بە زیندووبوونەوەی ئەو ئاینە، دڵ و ڕۆحی کوردی بەهێزتر دەبێت و زیاتر زیندوودەبێتەوە. کورد و یارسان وەک لەش و دڵ وان کەسیان ناتوانن بێ یەک بژین بەڵام ئەم دوانەیە ئەمڕۆ بەهۆی نائاشناییمان بە فەرهەنگمان یەکتری ناناسنەوە. گەر بهێڵین یارسانی دڵ لە تەپە بکەوێت ئەوا لەشی کوردی بۆ هەتایی لەناودەچێت و پێچەوانەکەشی ڕاستە.
ئەوەڵ یار و ئاخر یار
نووسینی سۆران حەمەڕەش
تێبینی:
– سەدان بەڵگەم لەبەردەستدایە کە دەیسەلمێنێت ئاینی یارسانی ئاینی کورد بووە لە پێش ئیسلامدا و لە ژێر ناوی جیاوازتردا ئاینی باوباپیرانمان بووە و سەدان بەڵگەشم هەیە کە دەیسەلمێنێت ئاینی زەردەشتی ئاینی کورد نەبووە. پرۆژەی گەورەم لەسەر ئاینی کوردی بەدەستەوەیە لە کاتی خۆیدا بڵاوی دەکەمەوە. بۆیە من لە ژێر ئەم وتارەدا ڕێز لە هەموو بیروڕایەکی جیاواز دەگرم بەڵام ناکەومە ناو گفتووگۆیەوە.
-وێنەکە وێنەی سیمبوڵە پیرۆزەکانی ئاینی یارسانی و گۆڕی پیرۆزی سوڵتان سەهاکی مەزنە.
– جەمخانە شوێنی کۆبوونەوەی ئاینیی یارسانیانە و لەوێدا ڕێوڕەسمی ئاینی بەڕێوە دەچێت. واتە ڕۆڵی مزگەوتی موسوڵمان و کڵێسای کریستیانی هەیە.
پێشتر وتارم لەسەر ئاینی زەردەشتی لە کوردستان و هەندێک لایەنی ئاینی یارسانی نووسیوە لەوانەیە ئەوانە وەڵامی هەندێک لە پرسیارەکانتان بدەنەوە. لینکەکان لە خوارەوە دادەنێم
