كاكەیی و ئێزدی و عەلەوی و درووز، هەموویان لە مێژدا یەك دین بوونە، ئەویش دینی یەزدان بووە. ئەم چوار دینە پاشماوەی دینی میترایی و یەزدانین. میترایی دینی هەموو ئارییەكان بووە و زیاتر لە 4500 ساڵ پێش ئێستا دەركەوتووە. میترایی دینی میتانییەكان بووە، كه باوباپیرانی كوردن. تا ئێستایش ئەم چوار دینە زۆر نێزیكن لەیەكتر و جیاوازییەكی زۆر كەم هەیە لە نێوانیاندا. ئەم جیاوازییەش پەیدابووە بەهۆی دابڕینیان لە یەكتر. پاشماوەی دینی میترایی بەڕوونی لە ناو ئەم دینانە دەردەكەوێ، وەك باوەڕكردن بە دوو هێزی دژبەیەك، ئەویش خێر و شەڕن و دۆناودۆن و پیرۆزی ئاگر و خۆر و پێشكەشكردنی قوربانی (نیازكردن، جەماتكردن) بە خەڵكی زندوو و مردوو و ماچكردنی زەوی، كە ڕێوڕەسمنواندنێكی دینیە بۆ دەربڕینی خۆشەویستیی و سوپاسمەندێتیی ئەو زەویە كه مروڤ لەسەری دەژێت و ژیانی وابەستەیەتی.
دەڵێن میترا لە 25 سیپتەمبەر لە دایكبووە و لەم بەروارە شەو درێژترین شەوە لە ساڵدا. پاش ئەم ڕۆژە، ڕۆژگار دەستدەكات بە درێژبوونەوە و شەویش كورتدەبێتەوە. كاتێك میترا لە ئەشكەوتێكی تاریك لەدایكبوو لەم بەروارە، كە شەوەكەی درێژترین شەوە، میترا بە لەدایكبوونی دونیای ڕووناككردەوە. میتانییەكان، كە باوباپیرانی كۆنی كوردن بڕوایان بەوە بوو كە بە لەدایكبوونی میترا هەتاو ڕزگاریبوو لەدەست خوای تاریكیی و بەرزبووەوە بۆ ئاسمان و دونیا و ژیانی ڕۆشنكرد. خۆرەكەی ناو ئاڵای كوردستان بە 21 تیشكەكانیەوە، سیمبوڵی میترایە و سیمبوڵی خودایە لە دینی یەزدانیی (هیوادارم بە بیستنی ئەم زانیارییە، ئیسلامییە توندڕەوەكان داوای لابردنی ڕۆژەكەی ناو ئاڵای كوردستان نەكەن).
دەبینین لەدایكبوونی پەیامبەر عیسا دەكەوێتە هەمان ڕۆژی لەدایكبوونی میترا. ئارییەكان میترایی بوون. پاش بڵاوبوونەوەی دینی مەسیحی لە ئەوروپا، بەتایبەت لە ڕۆما، مەسیحییەكان هەڵسان ڕۆژی لەدایكبوونی میترایان كرد بە ڕۆژی لەدایكبوونی عیسا (سەرچاوە 1). لە ئینجیل نووسراوە ئەو شەوە كه عیسا لەدایكبووە، شوان لە ناوچەكە مەڕی لەوەڕاندووە {(لوقا 2:8 (Luke 2:8)}. ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كە عیسا لە وەرزی بەهار لە دایكبووە، كە مەڕ لەو كاتە زاییوە (سەرچاوە 2). توێژەران دەبێژن لەوانەیە عیسا لە 28 مارس لەدایكبووە (سەرچاوە 3).
بێجگە لە ناڕاستی ڕۆژی لەدایكبوونی عیسا، ساڵی لەدایكبوونیشی هەر هەڵەیە. لە یەكێك لە كتێبەكانی كە لە ساڵی 2012 دەرچووە، پاپای ڤاتیكان (بیبیدكت 16) دەڵێ عیسا چەندین ساڵ پێش ئەو ساڵە لەدایكبووە كە ئێستا بۆتە ساڵی لەدایكبوونی. (سەرچاوە 4).
كاكەییەكان سەر بە دینێكی زۆر كۆنی كوردیه. كاكەیی و ئێزدی و گەلانی هیندۆئەوروپاییەكانیترن دێو پەرەستن (خودا خۆی دەكاتە مرۆڤێك و دەبێتە كەسایەتییەكی دینی دەسەڵاتدار و كارتێكەر و دەژێت لە ناو خەڵكدا بۆ چاككردنەوەی مرۆڤایەتیی). وشەی (دێو) گۆڕدراوە بۆ (دێوا) و ئەوجا بووە بە (دییوس) و لای كاكەییەكان بۆتە (داوو) و لای ئێزدییەكانیش بۆتە (تاووس). بۆ نموونە، كاكەییەكان دەڵێن عەلی بۆ ئاسمان بەرز بووەتەوە و لەگەڵ خۆردا تێكەڵبووە و بوونە بە یەك. ئەمە نوێكردنەوەی دینە كۆنە كوردییەكانە كە تا ئێستا ماوە لە ناو دینی كاكەییدا. سوڵتان سەهاكی كاكەییەكان هەر (ئیستیاك)ه كە دوا پاشای میدییەكان بووه. ناوی كاكەیی كۆنە، (مەسعوودی) خاوەنی كتێبی (مروج الژهب) كە ژیاوە لە نێوان ساڵانی 898 و 957 زایینی، لە كتێبەكەیدا ناوی هۆزە كوردە شاخاوێكان بە (كاهكاهی) دەبات.
هاوبەشییەكی زۆر هەیە لە نێوان دینی كاكەیی و زەردەشتیدا، چوونكە هەردووكیان پاشماوەی یەك دینن و دەتوانین بێژین ئەم هاوبەشییە لە نێوانیاندا نیشانەی كارتێكردنی دینی كاكەییە لەسەر دینی زەردەشتی، چوونكە دینی كاكەیی كۆنترە لە دینی زەردەشتی و لێرە ماوە نیە بۆ باسكردنی ئەم پرسە، كه پێویستیی بە نووسینی بابەتێكی سەربەخۆیە. هیوادارم لە ئایندەدا بتوانم بگەڕێمەوە بۆ باسكردنی ئەم بابەتە بەوردی. كتێبی پیرۆزی دینی كاكەیی (سەرنجام) بە پێرۆزانە باسی موعجیزەكانی زەردەشت دەكات. لە ڕواڵەی ڕاستیی، لەلای كاكەییەكان زەردەشت بە پاكترین و بێگەردترین وێنە باس دەكرێت. لای كاكەییەكان و زەردەشتییەكان بۆن و گڕی ئاگر و كڵپەی گڕ لە ماڵ و جەمخانە و جیهاندا، بە پیرۆز دەزانن چوونكە ئاگر و كڵپەی و سووتاندنی لایان بە پێویست دەزانرێن بۆ ڕۆشنكردنەوەی هەموو شتێك و ئەمانەیش تیشكی خودان. دروشمی دینی زەردەشت و كاكەیی لە یەك سەرچاوە هەڵقوڵاون، كە لە سێ ڕوواڵەت دەردەكەوێت كە ئەمانەن: ڕاستگۆیی، بەرچاوفراوانی و دەهێنداریی، ئازار و زیان نەگەیاندن بە ئاگر و ئاو و گیاندار و دارودرەخت و ڕێگاوبان. هەروەها كاكەییەكان و زەردەشتییەكان نیاز (جەمات) دەكەن و دۆعای دەدەن. ئاگر لای كاكەییەكان و زەردەشتییەكان پیرۆزە. كاكەییەكان ناوبەناو لە جەمخانەدا بە هۆی دڵگەرمییەوە دەكەونە حاڵەوە و دەچنە ناو ئاگرەوە و یاریی پێی دەكەن بەبێ ئەوەی بسوتێن. لە دینی زەردەشتیشدا، لە ماڵی مردوودا بۆ ماوەی سێ ئێوارە ئاگر لەو جێگایە دەكرێتەوە كە مردوو تیایدا شۆرراوە و بۆ ماوەی هەفت ڕۆژیش لەسەر گۆڕیش ئاگر دەكرێتەوە. كاكەییەكان سێ ڕۆژ ڕۆژوودەگرن كە دەكەوێتە چلەی زستان. هەروەها زەردەشتییەكانیش سێ ڕۆژ ڕۆژوودەگرن.
له دینی زەردەشتیی و كاكەییدا وشەی گا پیرۆزە. زەردەشتییەكان ڕێزدەگرن لە گا چوونكە كاتێ زەردەشت بە منداڵی دزرا بۆ ماوەی سێ ڕۆژ، لە ناو خۆڵەمێشی ئاگردا ماوەوە و بە شیری مانگایەك پارێزگاریی كرا. هەر وەها لە دینی كاكەییش گا پیرۆزە و بەلایانەوە دونیا بەسەر گایەكەوە وەستاوە. گا لە دینی هندۆسیشدا پیرۆزە و ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كە گەلانی ڕۆژئاوای ئاسیا هاوبەشبوونە لە باوەڕ و دین و كولتووردا.
لە هەرێمی باشووری كوردستان، ناموسڵمانەكان لە دۆخێكی زۆر دژوار و ترسناكدا دەژێن. دینەكانیان تووشی هەڕەشەی نەمان بوونەتەوە و خۆیانیش تووشی كوشتن و تاڵانكردن و زەوتكردنی ژن و كچەكانیان بوونەتەوە. بۆیە، تەنیا دوو ڕێگە هەیە لە بەردەم كاكەییەكاندا، یان دەبێت واز لە دینی كاكەیی بهێنن و بوونە موسڵمان و یان بەرگریبكەن له دین و باوەڕ و ناسنامە و كولتوورەكەیان و خەباتبكەن بۆ پاراستنیان. ئەوە بەس نیە كابرایەكی كاكەیی بڵێ كاكەییەكان موسڵمانن و بەو قسە موسڵمانەكان ناخەڵەتێن. ئەو كاكەییە خۆی بە موسڵمان دادەنات، دەبێت بسەڵمێنێت كە ئەو موسڵمانە بە شایەتئیمانهێنان و نوێژكردن و ڕۆژووگرتنی ڕەمەزان و زەكاتدان و حەجكردن بۆ مەككە، دەنا هیچ لە ڕاستییەكە ناگۆڕێت ئەگەر فەرمانەكانی دینی ئیسلامی جێبەجێنەكرێت. كارەكە بە ئەوەیشەوە ڕاناوەستێت، دەبێ ئەم كاكەییە كە خۆی بە موسڵمان دەزانێت، وازیش بهێنێت لە باوەڕ و ڕێوڕەسمی كاكەیی، وەك جەمات و ڕۆژووی سێڕۆژە و سمێڵ هێشتنەوە و حەج بۆ سوڵتان سەهاك و منداڵ بەدەستبردن (كردنی منداڵ بە كاكەیی) هتد.
نەمانی دینی كاكەیی، فەوتاندنی بەشێكی زۆر گرینگە لە مێژوو و كولتوور و ناسنامەی كوردی. بۆ پاراستنی باوەڕ و كولتوور و مێژووی كاكەیی، كە بەشێكن لە باوەڕ و كولتوور و مێژووی كۆنی كوردی، دەبێ كاكەییەكان تا دوا هەناسەیان ئەم كولتوورە ڕەسەنەی كوردە بپارێزن وەكو پاراستوویانە له ماوەی زیاتر له 1400 ساڵی ڕابردوودا و قوربانیەكی زۆریان داوە بە دڕێژایی مێژوویاندا لە پێناوی بەرگریكردن لە كولتووری ڕەسەنی نەتەوەی كۆڵنەدەری كورد. ئەمە چارەنووسی ئێزدی و عەلەوی و كاكەییەكانە، دەبێ بەردەوامبن لە تێكۆشان و خەبات و پێشكەشكردنی قوربانیی تا بەتەواوەتی ناسنامە و كولتوور و مێزووی گەلی قارەمانی كورد زندوودەكەنەوە.
1. http://www.iranchamber.com/religions/articles/mithraism_influence_on_chr…
2. http://www.biblicalarchaeology.org/daily/biblical-topics/new-testament/h…
3. Sheler, Joseph L. placed Jesus’s birth on March 28. U.S. News & World Report. In: Search of Christmas, Dec. 23, 1996, p. 58).
4. Pop Benedict XVI (2012). Jesus of Nazareth: The infancy Narratives.
د. مەهدی كاكەیی ئاوێنە
